Güneydoğu'nun dil haritası çıkarıldı

Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da konuşulan dillerin coğrafi dağılımını gösteren bir harita var artık. Bölgede kullanılan diller üç aşağı beş yukarı bilinir; ama bu mevzu spekülasyonlara açıktır yine de... Kimileri Türkçenin, kimileri Kürtçenin hâkimiyetinden söz eder.

Evet, Zazacanın ve Arapçanın farkındadır herkes; ama Ermenice, Süryanice ve Keldanicenin de haritada bir renge karşılık gelecek kadar kullanıldığı pek bilinmez. Prof. Ahmet Buran'ın hazırladığı 'Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Dil Atlası' bölgede kullanılan dillerin coğrafi dağılımı konusunda zihinleri netleştirmekle beraber, 'çok net' bir cevap vermekten kaçınıyor. Çünkü hangi şehirde kaç kişinin hangi dili anadili, hangisini iletişim dili olarak kullandığına dair istatistikî bir çalışma henüz yok. Bu durumda, dil atlasını nasıl okumamız gerektiği sorulabilir. Haritayı açalım önümüze ve Prof. Buran'ın yardımıyla okuyalım; kırmızılar Türkçeyi, yeşiller Kürtçeyi simgeliyor. Renklerin yoğunluğu 'anadil'e işaret ediyor. Şöyle ki, bir bölgede yeşiller çoğunluktaysa o bölgede anadili olarak Kürtçeyi konuşan insanların çoğunlukta olduğunu anlıyoruz. Yine aynı bölgede kırmızılar da varsa, Türkçenin ikinci dil yani iletişim dili olarak kullanıldığı sonucuna varıyoruz. Şehirlerin ya da ilçelerin üzerinde gördüğümüz renklere de pek aldırmıyoruz; yani Şemdinli üzerinde sadece yeşil gördüğümüz zaman "Hımm demek burada sadece Kürtçe konuşuluyormuş" demiyoruz, zira renkler birebir örtüşmek yerine o civarda hangi dilin yaygın kullanıldığını gösteriyor yalnızca.

Harita böyle okunuyor; ama acaba bize ne söylüyor? Prof. Buran, "Üzerinde durmamız gereken iki husus var" diyor: "Harita hem anadil coğrafyasını hem de iletişim dili coğrafyasını gösteriyor. Türkçe, anadil olarak kullanılmadığı bölgelerde ikinci dil, yani iletişim dili olarak oldukça yaygın kullanılıyor. Doğu ve Güneydoğu Anadolu nüfusunun yüzde 85-90'ının Türkçeyi anladığı ve konuştuğunu rahatlıkla söyleyebiliriz." Atlasta iç içe geçmiş renkler, dışarıdan bakan bir göz için hayli enteresan olabilir; bölgenin her yanına serpiştirilmiş gibi duran sarı, mavi, kırmızı, lacivert, yeşil ve siyah, kendi anadillerini yaşatan zengin bir topluluğa da işaret ediyor aslında. Ülke genelinde Türkçenin kesin hâkimiyeti söz konusu iken burada tek bir dilin hâkimiyetinden söz etmek imkânsız.

Daha somut bilgiler ışığında daha detaylı bir dil atlası çıkarmaya hazırlanan Prof. Ahmet Buran, bölge halkına en son 1960 nüfus sayımında sorulan 'Anadilin nedir?" sorusunu yineleme vaktinin geldiğine inanıyor: "Bölgedeki demokratik açılımlar, akademik çalışmaları kolaylaştıracaktır. Güvenli bir ortamda, suçlanmayacağımızı bilerek çalışmak güzel olacak." u.akagunduz@zaman.com.tr

ÜLKÜ ÖZEL AKAGÜNDÜZ
Zaman, 10.04.2009